Trong khi sản lượng cà phê của một số quốc gia như Brazil, Indonesia… đều được dự báo sẽ tăng mạnh trong niên vụ tới thì sản lượng cà phê của Việt Nam lại có nguy cơ sụt giảm do hàng trăm ngàn hecta cà phê ở khu vực Tây Nguyên đang phải đối mặt với tình trạng “lão hóa” mà việc thay thế, tái canh lại gặp nhiều trở ngại.

Diện tích cà phê của Việt Nam hiện nay có khoảng 500.000 ha. Trong đó 95% là cà phê vối, số còn lại là cà phê chè. Đặc điểm nổi bật của cà phê Việt Nam là có năng suất rất cao đứng ở vị trí hàng đầu của thế giới.Hiện nay có khoảng 25% diện tích cà phê của Việt Nam đã trồng trên 20 năm. Nhiều diện tích đã già cỗi, năng suất không cao, đã bước vào giai đoạn phải trồng tái canh hoặc chuyển sang chu kỳ 2, nghĩa là phải cưa đốn phục hồi. Dựa vào những tiêu chí nào để quyết định loại vườn cây nào phải trồng tái canh hay chỉ cưa đốn phục hồi? đây là một bài toán kinh tế để thực hiện những biện pháp kỹ thuật có hiệu quả cần có sự tính toán đúng cho phù hợp để tránh những tổn thất có thể xảy ra ở trong thực tiễn sản xuất.

Theo thống kê của Viện Khoa học kỹ thuật nông- lâm nghiệp Tây Nguyên hiện có khoảng 30% diện tích đang già cỗi cần phải tái canh, tập trung chủ yếu tại Đắk Lắk và Lâm Đồng. Đắk Lắk hiện có trên 185.000ha cà phê, sản lượng hàng năm đạt 380.000 tấn cà phê nhân. Tuy nhiên, 51% diện tích cà phê ở tỉnh này có độ tuổi trên 15 năm, nên trong 5-10 năm nữa, cây sẽ bị “lão hóa”, hết chu kỳ kinh doanh cho hiệu quả, phải cưa đốn, phục hồi, hoặc tái canh . Diện tích cà phê già cỗi cần phải trồng thay thế và chuyển đổi trong 5 - 10 năm tới nếu không sẽ ảnh hưởng trực tiếp tới năng suất và chất lượng của cà phê Việt Nam.

Thực tế đã được chứng minh trong thực tiễn sản xuất cà phê ở Đắk Lắk: Một số diện tích cà phê đã già cỗi hoặc bị sâu bệnh hại đã hủy đi để trồng lại. Các diện tích này do không được luân canh với những cây trồng khác mà sau khi nhổ cây cày bừa làm đất lại đem trồng mới cà phê ngay. Hậu quả là các diện tích này khi bước sang năm thứ 2 thì đã có một số cây vàng héo rồi chết, sang năm thứ 3 tỷ lệ cây chết tăng lên và cuối cùng phải hủy cà vườn cây. Một số vườn cây chỉ hủy bỏ một vài cây xấu, bị sâu bệnh đem trồng cây con cà phê ngay nhưng sau từ 2 đến 3 năm những cây trồng lại này cũng già cỗi, vàng héo rồi chết.

Theo kết quả của các công trình nghiên cứu cho thấy rằng: Trong vườn cà phê thường có một số sâu bệnh gây hại cho bộ rễ cà phê như một số loại nấm và tuyến trùng. Khi cây cà phê đã lớn, có bộ rễ khỏe và phân bố rộng, nhiều tầng ở trong đất do vậy nấm bệnh không hủy hoại được bộ rễ của cây cà phê. Nhưng khi trồng tái canh thì bộ rễ của cây con ở năm trồng mới hay ở 2 năm kiến thiết cơ bản thì nấm bệnh còn lại ở trong đất sẽ tập trung tấn công xâm nhập vào phá hủy bộ rễ còn nhỏ bé, yếu ớt của cây cà phê từ phần rễ đuôi chuột trở lên làm cho cây bị héo, vàng rồi chết một cách nhanh chóng.

Do vậy một số nguyên tắc bắt buộc và việc làm phải thực hiện khi tái canh cà phê là:

1. Diện tích cà phê tái canh phải:
Sau khi nhổ bỏ cây, cày bừa, rà rễ, lượm rễ đem đi đốt và trồng luân canh với cây trồng khác (cây lương thực, cây thực phẩm) ít nhất là 3 năm. Trong thời gian này sẽ không còn cây ký chủ để ký sinh do vậy nấm bệnh và tuyến trùng không còn có điều kiện để sinh sống tồn tại nữa. Sau 3 năm mới được trồng mới lại cà phê thì mới an toàn. đây là điều kiện bắt buộc để tránh hậu quả là các vườn cây cà phê trồng mới lại sẽ bị chết, phải thanh lý vì không có đủ thời gian luân canh để loại trừ nấm bệnh còn tồn tại ở trong đất trồng.

2. Chọn cây giống tốt:
Hiện nay Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên đã có bộ giống tốt từ vật liệu dùng để ghép hoặc cây ghép, hạt giống đa dòng. Các giống mới này đã được cơ quan chức năng nhà nước công nhận. Chúng có các đặc tính tốt là: năng suất cao, hạt to, kháng bệnh, kháng hạn. Không mua cây giống ở các địa chỉ không đáng tin cậy bán trôi nổi trên thị trường.

3. Khi trồng mới bắt buộc phải có phân lân và phân hữu cơ để bón lót:
Dùng phân lân nung chảy 0,5 kg cho một hố. Trộn lẫn với phân chuồng, phân sinh hóa hữu cơ, phân vi sinh. Khi đặt bầu đất vào hố cần rải 20gam thuốc Mocap để diệt trừ tuyến trùng vào xung quanh bầu đất trước khi lấp đất. Vào mùa khô nơi có mối cần dùng 10gam Basudin rải vào xung quanh giáp với gốc cây con để diệt mối.

4. Cần tôn trọng các biện pháp kỹ thuật tối thiểu như:
Đánh ổ gà, tủ gốc giữ ẩm và có tấm liếp che chắn ở phía Tây hoặc che túp. đảm bảo cho tỷ lệ cây sống cao ở năm trồng mới nhằm tạo sự đồng đều cho vườn cây ở những năm kinh doanh.

5.  Sau khi trồng mới:
Trong thời kỳ kiến thiết cơ bản phải trồng cây che bóng tạm thời, trồng cây trồng xen để che phủ, bảo vệ và cải tạo đất. đây là biện pháp rất quan trọng để cải thiện độ phì và tính chất lý hóa của đất sau một chu kỳ kinh doanh dài, lấy nguyên liệu để tủ gốc, ép xanh làm tăng lượng chất hữu cơ, mùn cho đất. Nếu chưa có cây che bóng thì trồng cây bóng mát. Nên dùng cây keo dậu (Leucaena Leucocephala) ta thường gọi là cây keo dậu Cuba với khoảng cách 6 x 12m, khi cà phê bước vào giai đoạn kinh doanh sẽ tỉa bỏ bớt chỉ còn giữ lại khoảng cách 12 x 12m. Cây bóng mát có tác dụng điều hòa hệ tiểu sinh thái cho vườn cây. Bổ sung lượng chất hữu cơ và chất dinh dưỡng cho đất.

6.  Có chế độ bón phân hợp lý, khoa học:
Coi trọng hàng đầu là bón phân hữu cơ và sử dụng tốt các tàn dư thực vật để cung cấp chất hữu cơ cho đất. Bón phân hóa học đúng tỷ lệ và liều lượng. Không lạm dụng dùng phân hóa học bón với liều cao và liên tục trong nhiều năm nhưng lại thiếu bón phân hữu cơ. Hậu quả là làm cho đất thoái hóa, tạo điều kiện cho các vi sinh vật có hại phát triển và dẫn tới hậu quả là sản xuất không bền vững. Nếu thiếu phân chuồng, phân rác thì sử dụng các loại phân đã có tín nhiệm trên thị trường như sinh hóa hữu cơ, hữu cơ vi sinh, phân phun lá…
Kết quả của nhiều công trình nghiên cứu đã chỉ ra: để đạt năng suất cà phê 3 tấn nhân/ha thì tỷ lệ NPK là 3:1:3 và lượng cần dùng là: 300 – 350kg N, 90 – 120kg P và 300 – 350kg K (tính nguyên chất). Dùng phân bón hữu cơ sẽ sản xuất ra sản phẩm cà phê sạch và sản xuất bền vững.

7. Các biện pháp kỹ thuật chăm sóc thông thường như:
Chiều cao hãm ngọn, sửa cành tạo hình, cắt, vặn chồi vượt, tưới nước, phòng trừ sâu bệnh phải thực hiện nghiêm túc như quy trình kỹ thuật đã hướng dẫn.

8. Kinh doanh tổng hợp trên lô trồng cà phê:
Trồng xen một số cây ăn quả có giá trị, có đầu ra tốt. Cho hồ tiêu leo lên cây bóng mát và những cây chắn gió ở xung quanh bờ lô cũng là biện pháp tăng thêm hiệu quả kinh tế của sản xuất và tạo ra tiểu khí hậu có lợi cho lô cà phê, góp phần vào sản xuất bền vững (mô hình trồng tiêu trong vườn cà phê ở Công ty Thắng Lợi và ở huyện Cư Mgar có kết quả rất tốt cần được áp dụng mở rộng).

Chúng ta đã biết hậu quả của biện pháp kỹ thuật tái canh cà phê nếu không tuân thủ theo những biện pháp kỹ thuật cơ bản như đã nêu ở trên thì điều này tất yếu sẽ xảy ra là đưa lại những thiệt hại to lớn cho sản xuất mà chúng ta phải hứng chịu. Để thực hiện tái canh cà phê nhằm đưa lại hiệu quả bền vững thì phải áp dụng đồng bộ những biện pháp kỹ thuật như trong quy trình mà Bộ nông nghiệp đã ban hành. Có như vậy chúng ta vẫn sẽ tiếp tục giữ vững vị thế số 2 của Việt Nam trên thương trường cà phê quốc tế.